Literatur idazlanak
EUS^
Hiru erromantze eta gorazarre bat (1-
"Romances euskéricos de Aránzazu" izenburua duen kuaderno* handi bat dago Arantzazuko artxibuan. Koaderno hau 1922-z gerokoa da. Aita Lizarralde istoriagileak Arantzazuri buruz agertzen ziren ahoz-ahoko kantuak biltzeko aukeratua. Koaderno honek 32zm ditu luzeran eta 21 zabaleran. 200 orri ditu, baina 2-tik 18-ra eta 85-tik 115-era hutsik. Hutsune hoiek betetzeko aina gai badu ordea, karpeta gisa, gain-azalaren eta barruko lehen orriaren artean. Erromantzeak ez ezik drama zatiak eta bertso berriak ere baditu.
Kuaderno hau ez da ezezaguna. Salbatore Mitxelenak erabili zuen ez bakarrik bere "Arantzazu euskal-poema" idazteko iturri bezala, baizik hornitzeko ere bai. Aita Ignazio Omaetxebarriak ere erabili izan du "Sobre el poema viejo de Arrate" lana idazteko (2- behinepein. Kuadernu [sic] hontaz ba omen du lanen bat ere "in mente" behintzat. Antonio Zabala josulagunak ere ezagutzen du eta "Arantzazu" hilerokoan hiru erromantzeri buruz hiru lan argitaratu ere egin zituen (3-. [I]
Aita Villasanteren txosten eskabideari nolabait erantzuteko koaderno hontara jo dut eta hiru erromantze eta gorazarre bat aukeratu, batzarraren maila altxatzeko ez bada, batzarrea arintzeko izanen da behinepehin.
1. Bergelok aidez aide
Noizkoa ote? (4-. Ez dakit nork bildu zuen ere. Poematxo hau zoragarria aurkitzen dut. Laminen garai haura-eta gogoratu arazten dizkit [II], baina lamina ederren lekuan eta haien ordez, Ama Birjina ederragoa jartzen eta ematen digu. Bergela, poematxo honen barreneko oharrak dionez, hosto berdez egindako abanikoa bide da. Dena den zerbait ari da aidez aide, jendearen azala loxingatzen duen ipartxo gozotan. Landa min ederretan zehar erreka jostaria. Min landaren izenlagun bezala?. Indar handikoa da; bizitasun bizkorrekoa ere bai. Eta han, bizitzaren gora beharrezko gordintasun eder hartan eta erreka ertzean, eta hain zuzen, lamina pertxetak [sic, pertxentak?] ongi maite zuten paraje hartan, Ama Birjina Ama Andrea, buruko ilea baino urrezko adatsa orrazketan. Ze ile ondoak perla parez bakoitza! Zentzuei mintzo zaie: Landa min ederrak, erreka, buruko ile urrezkoa, ile-ondo bakoitzaren edertasuna goza arazteraino, ilea lotzeko zinta falta zaiola ohar arazteraino, hitza zuzentzeraino, zinta eskaintzeraino: "Birjiña Ama Andrea beutso ule zintzia [sic, zintia?], kania lareun dukat Madrillen kostia". Eta landa min ederrez dihoan erreka ondoan lagatzen gaitu Birjiña Amandrea izpirituz ez ezik gorputzez ere maitaarazten digula lareun dukat kostatako zinta emoteak atseginez betetzen gaituala, hosto berdez egindako abanikoak-edo aidez aide ari diren artean. Hara:
Bergelok (1- aidez aide
Ipartxo dultzia
Bergelok aidez aide
Ipartxo dultzia.
Landa min ederretan
Doyen erekia (sic) (2-
Antxen billatu neban
Birjiña Ama Andria.
Orrazketan zeguan
Buruko illia
Etzan ura illia
Ezpazan urria.
Ille ondo bakoitzeko
Bai perla paria
Illia lotutzeko
Falta dau zintia.
Birjiña Ama Andria
Beutso (sic) ule zintia
Kania lareun dukat,
Madrillen kostia.
Bergelok aidez aide
ipartxo dultzia
Bergelok aidez aide
Ipartxo dultzia (3-
2. Adios dama gaztia
Goronaetako Maria Azkoitiari jasoa da. Nork jaso, ote zuen?
Erromantzetxo honek sei ahafaldi ditu. Edo, behar bada, lau bakarrik. Lotzen zaion musikari dagokionez, aurrekoaren kidekoa dela iruditzen zait. Poema hau ez da aurrekoa bezain bizia, baina bai zenbait zertzelada ederrez pintarranatua.
"Adios orain dama gaztia
Arantzazura arteko
Antxen ongo naiz
besoak zabalik
zatozenian artzeko".
Beraz urrengo aurki-lekutzat Arantzazu aukeratu dute. Gauza normala. Arantzazu erromeri-leku izaki, urrengo alkar ikusteko puntutzat haura aukeratzea.
Aurrekoaren ondoren etortzea, Arantzazuz aritzea eta hara osteraren oroitzapena da lehenengo ahafaldia bigarrenarekin lotzen duena. Gaia beste bat da:"Arantzazura erromerian / Nai dozunian etorri / amoriozko begi ederrak / erakutsiaz alkarri".
Arantzazura bidaldia ez zen nonbait dena katea, ez eta ere tristura. Bazen jenderik nonbait alkartasun gogo batetan, alkar ezagutzeko bide bat bezala, lasai aldi [sic] eta jostaketa bezala hartzen zuenik ere.
Hirugarren ahafaldia bide-airez lotzen da bigarrenarekin. "Planponan [sic, Panplonan] bera banua eta / zer gura dozun esaizu". Urrengoan elkarrekin biltzen zirenerako zer erregalu ekartzea estimatuko ote zion damak?. Horra dama gaztearen erantzuna: "Zinta eder bat biali zazu / borondaterik, badezu".
Laugarren ahafaldiak zintaren kolorez dihardu. Nolako zinta baina? Zein koloretakoa? "Urdina bera zelosa da eta / berdiak esperantzia. / Gorri ederrak siñifikatzen / biotz kariñoz betia".
Erromantzea hor bukatzen da seguru. Beste bi ahafaldiak geroagokoak bide dire [sic] eta gehigarri bezala jarriak, panderu jotzailearen edo kopla kantariaren saiok luzetxoago behar zuen ostera eta: "Au da jentia kanta bat / daukana bakarrik falta bat / bertso gutxitxo daruzka eta / geitu behar zaio pare bat". Kantaren irazkina eginez erantsi dio bertso bat.
Azkenengo ahafaldia Arantzazura osterearen aideari lotzen zaio. Arantzazurako erromeria giro gorenekoari. Gainetiko arazo, eginkizun eta zergatiko guztiak barruan biltzen zituen ardura, inguru eta giro nagusiari: "Arantzazura nijoanian, / ez neban besterik goguan / nola joan eta nola etorri kristau fidelen moduan".
Adios orain dama gaztia
Arantzazura arteko
Antxen ongo naiz besoak zabalik
Zatozenian artzeko.
Arantzazura erromerian
Nai dozunian etorri
Amoriozko begi ederrak
Erakutsiaz alkarri.
Panplonan bera banua eta
Zer gura dozun esaizu
—Zinta eder bat biali ezazu
Borondaterik badezu.
Urdina bera zelosa eta
Berdiak esperantzia
Gorri ederrak siñifikatzen
Biotz kariñoz betia.
Au da yentia kanta bat
daukana bakarrik falta bat
Bertso gutxitxo daruzka eta
Geitu bear zaio pare bat.
Arantzazura nijuanian
Ez neban besterik goguan
Nola juan da nola etorri
Kristau fidelen moduan.
Maria de Azkoitia. Goronaeta-Korueta.
3. Adios Alejotxo
Delako "Romances euskéricos de Aránzazu" koadernoa, karpeta ere badela esan dut. Karpeta hortan aurkitu dut eskuz idatzitako 16 x 11 luze-zabaleroko koadernuxka bat. Ez du sei orrialde besterik. Ez du izenik, ez noizko ez nongo denik.
Alejotxoren erromantze hau musikarik gabe dago (4-. Hizkuntzaren aldetik zein euskalkitan ote dago? Bigarren personako mugahizki asko ditu: Altzazuko neskatxok, kutrillokin*, mutillokin, frantzes mutillok, neskatxatxok. Aditza kiputza du gehienik, baina Bizkaiakoa ere ageri da: duaz, nua, yakun, jitxanau. Historia menderatzen duenak nik baino egokiago jarriko luke bere garaian. Ez ote da Fernando VII.ren garaiko eta zehatzago Frantziako Luis XVIII.k harako "Cien mil hijos de San Luis" Fernando erregeren alde bialdu zituen ordukoa?. Erregeren alde zeuden nafarrak pozik bilduko ziren liberalen mendetik haura askatzera zetoztenekin.
Hala ere lehenengo ahafaldian bada zalantzarik. "Zer esango ote dizu Altzazuko erriak?" Zer irudituko ote zaio Altzazuko erriari Alejotxoren frantzesekin joate hau? Dena den neskatxek ez zuten behintzat begi txarrik frantzes mutilentzako: enamoratu egin baidira. Baina frantzesak ez dira nonbait egoteko etorri. Eta han dihoaz Altzazuko nexkak frantzesen ondoren Zubi barrin bera. Beste neskatxak frantzesen ondoren bazihoazten ere, Catalin Alejotxoren ondoren zihoan. Baina puntu baten eta hala beharrez mutillok aurrera eta neskatxok atzera egin dute. Katalinek orduan: "Adios Alejotxo, / etorriko aIzera?" Itxaropen gehiago zuen Katalinen amak: "Etorriko yakun bai / Alejotxo guria". Baina txarrenean ere eskutan zeukaten Alejotxoren alde egitea: "Tandik etortzen baden / il dala berria / ipiniko jitxanau / argia ta ogia". Eta han biziko zitzaien Alejotxo etxeko hilekin batean eta etxekoengandik gertuan.
Alejotxo jantzi ttusu
Pantaloi berriak
Zer esango ote dizu
Altzazuko erriak.
Altzazuko neskatxok
Euren kutrillokiñ
Enamoratu dira
Frantzes mutillokiñ.
Frantzes mutillok duaz
Zubi berrin bera
Baita neskatxatxok ere
Akonpañatzera.
Mutillok aurrera ta
Neska txokatzera
Adios Alejotxo
Etorriko alzera.
Etxera juan eta
Cataliñek amari
Alejotxoren miñez
Iltzera nua ni.
Ixilik egon akit
Nere alabia
Etorriko yakun bai
Alejotxo guria.
Tandik etortzen baden
Il dala berria
ipiñiko jitxanau
Argia ta ogia.
4. Guipuzcoaco istoriyaren sustanciya, jende gustiac icasi dezan berso guchitan jarriya
"Romances euskéricos de Aránzazu" delakoaren karpetatik hartu dut hau ere. 16 x 11-ko bere luze-zabalak. Hamasei orri ditu. Azalean honoko hau dakar: José Matías de Balerdi, Presbítero, Coadjutor de Aya. 1886.
Azalaren barrualdetik beste hau: "Peregrinaciyoraco: Ama Birgiña Arantzazucoaren istoriyaco berso berriyac: Jende gustiyac icasi ditzan aldan laburren jarriyac".
Aurreneko konposizioak 27 ahafaldi ditu, zortziko nagusian eginak. Non eta noiz idatzia den jartzen du: Aya 9 de Mayo de 1886. Eta izena: José Matias de Balerdi.
2. konposizioak izenburu hau darama: "Berso berriyac. Arantzazuco peregrinacirora (sic) dijoazenac cantatzeco, jarriyac". Zortzina ahotsaldiko 11 ahafaldi launa lerroko dira. Eta izenpetuak: José Matías, eta abar.
3. konposizioak izenburu hau darama:"Peregrinaciya [sic] eguin eta bueltaraco". Zazpi ta sei ahotsaldiko 21 ahafaldi launa lerroko ditu. Ez darama Jose Matiasik.
4. konposizioak "Azqueneko agurra" du izen. Zazpi ta sei ahotsaldiko 8 lerro ditu.
5. "Despedida Obispo Jaunari". Aurrekoaren neurritakoa. A. Lizarralderen "Historia de la Virgen y del Santuario de Aránzazu" liburuan ageri da, norena denik esateke.
6. "Arantzazuco Religiosuai". Aurrekoen neurritakoa eta aurrekoa bezala izenik gabe ageri da Lizarralderen historian.
7. "Jende guztiyari". Aurrekoen neurritakoa eta hemen ageri dira izenok-eta.
8. "Guipuzcoaco istoriyaren sustanciya", eta abar. Hau da hemen agertu nahi dizutedana.
9. Bere izenak letretan hainbat lerro dituen izenburu gabeko konposizio bat da. Izen abizenen letrak lerroan [sic] hasera dituela.
José Matías de Balerdi hontaz nork daki ezer? Liburuxka honez gainera ez ote du besterik? Poto batzuek-eta gorabehera errez egiten ditu bertsoak. Liburuxka hortako ale bat eskaini nahi dizuet, onena agian.
XIX. mendeko eta bereiziki foruak galdu osteko (1876) sentipen eta euskaldun herri giroaren lekuko eder bat da. Zer politak ahafaldi bakoitzaren ondoren botatzen dituen oihuak, batez ere bederatzigarren ahafaldikoa: ¡"Acorda bedi Cortia!".
Guipuzcoaco istoriyaren sustanciya, jende guztiyac
icasi dezan berso guchitan jarriya
De Si menor (1-
Seme danoc, seme danoc,
Beti firme, befi firme,
Len da orain, len da orain
Gure Amarequin:
Probinciya, Probinciya,
Ta euscalduna, ta euscalduna,
Gueldi dedin beti beti
Bere onarequin.
1
Agur, da erreberenciya,
Guipuzcoaco Probinciya,
Birtutes eta onras janciya
Noeren bigarren onciya.
Jartzen det abertenciya,
Artzeko pacienciya,
Ujol golpiak izanagatic
Ez da ondatu onciya,«
¡Biba gure Probinciya!
2
¿Zer gauza miragarriya
Dagun* zure istoriya!
Gustiz noblia eta leyala
Zerala dago jarriya:
Baita ere guerrariya,
Ascoren bildurgarriya,
Peligrorican dagon lecuan
Beti aurrena jarriya:
¡Bizi bedi Probinciya!
3
Zure semiac arguiyac
Jaquintzu eta garbiyac,
Jesucristoren Relijiyuan
Sendo ta firme jarriyac:
Languille izugarriyac
Guizon da ander guztiyac,
Gure Legue ta constumbre onen
Danac daude inbidiyac:
Bizibite euskal erriyac!
4
Zure izcuntza ederra
Munduban iya bacarra,
Pollitagoric ez da arquitzen
Jarriric danen auquera:
Egastiyaren oquela
Usua eta eperra,
Modu onetan comparatzen da
Gure eusquera ederra:
¡Gorde dezagun aurrera!
5
Arantzazu ta Iciar
Zere lurrian dauscatzu,
Jaungoicuaren Amarengana
Debociya badezu:
Aurrera izan zayozu
Laguntzia nai badezu,
Probinciyaren bi esquiñetan
Mendi gainian zaitzen zu.
¡Ama Birgiña daucazu!
6
Amac bere semiaquiñ
Zer eguin duan norc jaquiñ,
Martiri eta Confesoriac
Arquitzen dira gurequiñ:
Obispo Jaun ascorequiñ
Estaduco guizonaquiñ,
Letradu eta Generalaquiñ
Ta Eroquide (1- aundiyaquiñ:
¡Ama du danoc Zurequiñ!
San Ignacio aundiya
Probinciyaren gloriya,
Berac jarrita gobernatua
Tropa bat chit guerrariya:
Da Jesusen Compañiya
Guztizco miragarriya,
Impernuari jarri diyona
Icara eta larriya.
¡Bici bedi Compañiya!
8
Mundu guciyai aurrena
Jira emandu ciyona,
Guetariyaco General bat zan
Sebastián Elcano jauna:
Donostiyaco Oquendo
Urdaneta eta Lezo,
Zumalacarregui eta Churruca
Pruebac emanac ondo:
¡Ez bada aztu egundo!
9
Don Miguel Lopez Legazpi
Zumarragaco semia,
Españiyari eguin ziyona
Mesede pare gabiya:
Filipiñac (3- beretzia
Eta conserbatutzia,
Duda gabe ari zor zaiyo
An daucagun aguintia:
¡Acorda bedi Cortia!
10
Guizon oyen anzecuac
Dira emen chit ascuac,
Jaquintzu eta balientiac
Probinci onetacuac;
Utziric gaiñeracuac
Amar dauscat nic autuac,
Danen lecuric ez duelaco
Peper chiquiyan bersuac:
¡Onra ditzala Gerubac!
11
Larramendi, Palacios,
Echeberria, Añibarro,
Zabala, Aizquibel, ta Uriarte
Gardaberas, Mendiburu:
Lardizabal, ere sartu
Eusquera ez dedin aztu,
Oyen icenac onra ditzagun
Berso oechec zabaldu:
¡Bosna centimoan zaldu!
12
Probinci onen buruba
Dago guztiz apainduba,
Donostiyako Uri ederra
Moda berri berricua:
Gendia chit cumplituba
Garbis pare gabecua,
Gauza genero guzti guztiyas
Dago ondo osatuba:
¡Guipuzcoaren Buruba!
13
Gaiñeraco Probinciya
Dago ederqui janziya,
Clase guztiac edo gueyenac
ona beti desenciya:
Fabricas eleganciya,
Bañus comenienciya,
arto ta gari sagar eta matz
Comeni zaigun guciya:
¡Au da gure Probinciya!
Horra hor "Romances euskéricos de Aránzazu" deritzaion koadernotik zuentzako eta euskaldun guztientzako atera ditudan aletxoak: Xinpletasun zoragarrizko hiru erromantze eta berezko su eder bateko gorazarre bat.
_________
Oharrak:
(1- (301. or.) Euskara (de euscaro) f. Composición poética escrita en vascuence, pero con la forma y el metro romanze castellano. (Diccionario encidopédico. U.T.E.H.A. Tomo IV).
(2- (301. or.) Eibar aldizkaria. 1963. urtea, 61. alea, 7 orrialdean. Juan San Martinen mesedea.
(3- (302. or.) Aránzazu hilerokoa, 1969. urtea 106, 129, 161. orrialdetan.
(4- (302. or.) Trobadoreak erabili oi zuten aidetako musika du, akorde galduz eta gogoetagarriz, aspalditasun kantariaren oihartzun gozoa dariola.
(1- (303. or.) Bergela = abanico hecho de hojas verdes.
(2- (303. or.) 'r' gandorrik gabe ageri da; Gainetikoak 'r' gandordunez idatzita daude.
(3- (303. or.) Zatarain'dar Ambrosio jaunari zor diot honoko ohar hau: Kantu honen antzekoa Azkueren Cancionero Vasco-n 882. nean ageri dela, alegia. Eskerrik asko.
(4- (306. or.) Baina nik kantuz emango dizuet. Gure aitak bertsoak kantatu egiten zituen, doinu jakinik baldin bazuten harez, eta ez baldin bazuten, sortu alakoaren gainean irakurriz. Haren harira jokatu dut hemen. Aita Pello Marik eta biok jairri diogu aidetxoa. [III]
(1- (309. or.) Doinuari dagokionez ez dakar besterik. Zein musikaz abestu ote zuten? Hemen jarri dutana letrari laguntzeko da. Aita Pello Maria Zabalak eratu du. Ahafaldiak, goiko oharrak dionez, tonu txikian eman ditu, beti ere garai hartan zortzikoak oi zuen aidea gogoratuz. Kantu-artekoa edo errepika tonu nagusian bota du, letraren esan nahiari erantzunez eta gainerakoarekin kontraste puska bat egitearren. Elizako kantuetan behintzat bada horrelako jokaerarik. Jatorrik ezagutzen ez, eta horra:
(1- (312. or.) Eroquide da, azaña aundiyac egindaco guizona, ero baten guiza, peleatuas, peligruac atzera eraguin gabe. Quidea da, denbora batecua edo iguala. Ero eta quidea, eroquidea.
(3- (312. or.)
Filipiñaco lurrian
Espaiñiyaren mendian,
Bost milloi ta erdi persona daude,
Guchiyen guchiyenian.
