Literatur idazlanak
EUS^
Erromantze ala Balada?
Balada latin-gaiztoko Ballare hitzetik dator. Hasieran dantzari laguntzeko poema dramatikuei zeritzaien hala. Noizbaitzuetan erromantiku edo sentimental aideko kantu xoilei ere balada deitu izan zaie. Baina, batez ere, historia edo lejenda bat aipatzen duten poema narratibu, bizi eta xumeei dagokie balada izena. Bihotzak ditu jo-muga: Maitasuna, gorrotoa, errukia, bildurra-eta nahi ditu sor-arazi entzuleen bihotzetan. Persona letragabeak letragabeentzako sortuak dire eta gizaldiz gizaldi ahoz-aho eman eta atzemanak. Geuk ezagutzen ditugu poema herrikoi narraziodunez dantzari kantuz laguntzen zien personak: Panderu-jotzaileak.
Españan, balada literatur jeneroaren jenioak, erromantzean du ispilurik ederrena.
Erromantzea. Españan, balada narratibuari erromantzea deritzaio. Maitasun, misterio edo abentura narrazioak dira. Erromantze bakoitzak bere melodia edo doinua du. Herri musikaren benetako bitxi dire melodia hauek. Erromantzea ez da kontatua beraz, kantatua baizik. Doinuaren laguntzaz errezago ikasten da eta nekezago ahazten. Aldi eta toki bakoitzetako gusto, gogo eta egokierak egindako aldaketak izan oi ditu erromantzeak, izen bereizi berak ere aldatzerainokoak.
Erromantze, balada ala kantu lirikuak soilki? Nolabait deitu behar nien bai, eta erromantze izenpean azalduko ditut 1967-1968 urteetan Araotz, Oñatiko auzoan bildu nituen melodiadun 4 poemaok. [I] Aránzazu aldizkarian, argitaratuak dira.
"Neska soldatu" eta "Soldadu sartu nintzan" Aita Villasantek iruzkindu zituen.
Erromantze edo diralako 4-rok eskeintzen dizkiot gaur ondoen aztertu ditzakean Manuel Lekuona jaun argiari.
1.Neskia soldau
Jose Maria Satrustegui jaun azkarrak "Boletín de Amigos del País" deritzaion aldizkarian, "versión vasca de la doncella guerrera" deitzen duen erromantzea eman zuen 1967 gn urtean. Satrustegui jaunarekin [sic] ez nekiala, urte hartan bertan bildu nuen nik Neskia soldau deritzaion hau. Gure herriak ere kantatu izan duen literatura unibersaleko gai baten testigutza damaigu. Satrustegui jaunak Nafarroako Urdiainen bildu zuen. Nik Araotzen, Leona Ugarterengandik. Amari entzuna zuela esan zidan. Haren seme-alabak ez bide zioten entzun arik eta neuri kantatu zidan arte. Neska soldau hau Giputza zela, dio kantuak. Monja Alferezarekin, ba ote zerikusirik? Baina haura Katalina zen —dio A. Villasantek—, eta hau Agustina Antonia. Jesus izena izen arront bezela jokatua ageri [sic] da erromantze hontan. Bigarren ahapaldiko 3gn eta 4 gn bertsoetako
"Anjele Ondassetan
Buenos airasetan",
Satrustegi jaunak bildutakoaren argitara hauxe da:
"Anjelen onduan ta
Buenos Airesetan".
1. Neraut emakumia
probintziania
letrarik eskolarik (bis)
batere gabia (bis).
2. Rejimentu bi izan ditut
amar urte onetan
Anjele Ondasetan (bis)
Buenosairasetan (bis).
3. Batetikan lau balazo
bestetik enfermo
Jaunaren abixuak (bis)
oiek dira klaro (bis).
4. Monja sartzera noia
komentu batera
Jesus-aren esposa (bis)
betiko izatera (bis).
5. Oraintxen da denbora
izena muratzeko
Agustina Antonia (bis)
naizela esateko (bis).
6. Ariot ama neuria
probintziania
ongi lastimatzen naiz (bis)
zu despeditzia (bis).
2. Neska soldaduarena
Aránzazu aldizkarian eta Urtarrileko alean azaldu zen aipatu dugun "Neska Soldau". Leona Ugartek emana ikusi ondoren, Arantzazuko Albitxurira ezkondu zen Maria Barrena Araozko alabak, haiek baino bertso gehiago eta beste boz batetan gogoratzen zituela esan zidan. 82 urteko Maria Barrena hau gogoramen handikoa da eta kantu zalea. Maria baino askoz zaharragoa den Jose Joakin Zumalde aitajaunagandik jakin dut zera ere: Maria gazte zanean eta Otala baserrian bizi zanean, "haitzeko eperra" deitzen ziotela Maria honi. Bertsoak atxintxika baten bota zizkidan, baina bozik etzidan berealakoan kizkurtu. "Lehenao ederki kantaitten neban nik hori, baina orain ezin dot ondo, eta kitto. Neure denporan kantaittia izan bazan, ederki kantauko neban, bai! Boza oso lastimosoa dauka kantu honek". Azkenean, hala ere, askatu zuen eztarria eta horra bertso eta doinu.
(Oharra: Lastimoso hitza hirutan agertuko da. "Hitz horrek errukixa emuten dauala esan gura dau", esan zidan Maria Barrenak.)
1. Gaztiak kantuan ta
zarrak eragusian,
ori da pasatzen dana
bardin mundu guzian.
2. Etxetik urten neban
Mariatzeko illian
amasei urterekin,
neure txoramenian.
3. Soldadu sartu nintzan
Agorraren bostian
kabo ero sarjento
izateko ustian.
4. Ni lako fortunia
notu arrapatu?
Amaika illabeteko
sarjento nombratu.
5. Urte bete baiño len
nintzan teniente
rejimentutikan be
nintzala ausente.
6. Rejimentu bi izan ditut
amar urte onetan
Anjel de Ondasetan
Buenas Airasetan.
7. Nerau emakumia
ofizialia
letrarik eskolarik
batere gabia.
8. Agustin Antonio
izan da neure izena.
Ori aitu dezutenok
ezta neure izena.
9. Oraintxe da denboria
izena murtzeko [sic, muratzeko?],
Agustina Antonia,
naizela esateko.
10. Batetik lau balazo
bestetik enfermo,
Jaunaren abixuak
oixek ditut klaro.
11. Moja sartzera noa
komentu batera
Jesus-aren esposa
betiko izatera.
12. Amar urtian errege
serbitu detalako
dotia gertu daukat
moja sartutzeko.
13. Adios, ama neuria
probintziania,
ongi lastimatzen naiz
zu despeditzia.
14. Baiña oraindik
ere bizi naizen artian
gogoan izango zaitut
neure biotzian.
3. Soldadu sartu nintzan
1967. Timotea Guridiri jaso nion. Maria Josefa Zumaldek lagundu zidan, hemen ematen dudan bestetan osatzen (sic). Bertso berriak ez dirana bistan dago. "Austriatarren garaia gogoratzen digula iduri du —dio Aita Villasantek—. Italian, Pais Bajuetan, Frantzian, Kataluñan, Portugalen eta abar, España gerratan odol-ustutzen ari zen garaia. Erregeren ejerzitua gizonez eta diruz agortua arkitzen zen hein haura. Etzegoen ez gizonik ez sostengurik "hainbat eginkizunetarako", Felipe IV garrenak Agredako Jesusen Maria beneragarriari behein (sic) eta berriz esaten zion bezala".
Errege hitza izen bereizi bezala jokatua ageri da.
1. Soldadu sartu nintzan
zortzi bat urteko,
Errege serbidu-ta,
txikitin parian paiña,
ai, libre izateko.
2. Erregek ez dau biar
gizon ezkondurik
baizikan mutil libre
txikitin parian paiña
ai, libre libretxorik.
3. Mutillak biar eta
mutillik egon ez,
Errege sillan dago
txikitin parian paiña,
jarrita negarrez.
4. Neskak ba-daude baiña
ez dute balio.
Erregeri begitik
txikitin parian paiña
ai, negarra dario.
5. Bergaran nindoiela
Brigariarekin
enamoratu nintzan
txikitin parian paiña
ai, damatxo batekin.
6. Etxe zuriko dama
ikusten badezu
gorantziak eiola,
txikitin parian paiña
ai, esango diozu.
7. Nor eroi eman dizun
galdetzen badizu
Felis de Aranburu
txikitin parian paiña
ai, esango diozu.
8. Felis de Aranburu
ain gizon trebia,
Bergaran billatu dau
txikitin parian paiña
ai, beretzat andria.
4. Bertso lastimosoak
Migelentxikiñeko Marijoxepa Zumalde Araoztarrak kantu asko daki eta ongi kantatzen du. Hemen jarriko dudan hau, ez omen da fraide bati kantaittekoa. Gogorreixa bide da. Gainera ahaztuta ere ba ei dauka ixa. Dena dela, tiraka-biraka atera ahal izan niona ifiniko dut. Eta zerbait gehiago: Marijoxepari jaso niona haren aizpa, Maxima Txantonmalduenakoari kantatzen hasi nintzaion, ea harek nondik jotzen ote zuen. Maximak zenbait aldakuntzarekin kantatu zidan. Haren kantaera ere ifiniko dut. 1967-an jaso nuen kantu hau eta bertsoak ez ezik doinua ere oso lastimosoa zuela esan zidaten bai Marijoxepak eta bai Maximak.
Marijoxepak (eta Maximak)
Etorri nintzanian
Frantziako partetik [kortetik]
ama billatu neban [nuan]
etxian bakarrik.
Bakar bakarrik eta
bai triste tristerik
silliaren espaldan [sillan jazarri ta]
haiziak harturik.
Egun on Jainkuak dizula [Gabon]
ama ona neuria,
halan euki deizula, [daikala]
bai, seme maitia.
Ezkondua ala ezkongei
zatoz ba semia? [ator]
Ezkonduta nator ba
bai, ama neuria.
Frantzesa ala española
daukak ba andria?
Frantzesa daukot ba nik
bai, ama neuria.
Frantzesik etxuau biar
erranik etxian;
hona ekarri gabe
hil zazu bidian.[izak]
Marijoxepak:
1) Guaziok ba, guaziok,
guaziok anaia.
Hor billatuko xuau
ta hiltxeguk andria.
Egun on, Jainkoak dizula,
andra ona neuria.
Halan euki daizula,
bai senar neuria.
2) Hamalau asto hor ditut
urrez kargaturik,
haiek emungo dizut,
utziazu bizirik.
Haiek neuriak dira
zuk emun gaberik.
Hemen hil biarko dezu
dudarik gaberik.
4) Utziok ba, utziok,
utziok anaia,
etzaiz errukitutzen
holan ikustia?
Lenago esan biar eban
esan duan berbia,
onezkero emun xat
lenengo golpia.
Maximak:
1) Gauziok ba, gauziok
anaia neuria,
birian billauko xuau
andria neuria.
Andria, nora zuaz
zaldi horren gaiñian?
Hemen hil biar dezu
dudarik gabia.
2) Andria, jetxi zaitez
zaldi horren gaiñetik:
hemen hil biar dezu
dudarik gaberik.
Hiru saiñeko hor ditut
urrez bordaturik,
haiek emungo dizut
utziazu bizirik.
3) Haiek neuriak dira
zuk emun gaberik,
hemen hil biar dezu
dudarik gaberik.
Hiru anaitxo ditut
soldadu juanik,
harek hemen baneuko
ez neuke bildurrik.
4) Utziok ba, utziok,
anaia neuria.
Pena emuten xotak
holan ikustia.
Lenago esan biar ebian
esan duan berbia,
onezkero hartu xok
erida golpia.
Horra dena: Araotzen bildu nituen kantuetatik 4 hauek poesia mota batetakoak direla iruditzen zait. Bertso berri, erromerikanta eta abarrengandik diferenteak eta gutxiagotan entzuten dugun jenero batekoak. Niretzat balada edo erromantze aidea dute. Eta zuentzat? Manuel Lekuona jaunaren iritzia jakitea gustatuko litzaidake.
________________
Neska soldadua
(Hiru Truku-ren itzulpena)
Los jóvenes cantan
y los viejos murmuran,
eso es lo que sucede
por igual en todo el mundo.
Salí de casa
el mes de Mayo,
con la locura
de los dieciséis años.
Me hice soldado
el cinco de Agosto
con la intención de llegar
a cabo o sargento.
¿Quién ha tenido fortuna
como la mía?
A los once meses
me nombraron sargento.
Antes de un año
era teniente,
aun estando ausente
del regimiento.
He tenido dos regimientos
en estos diez años
en Angel de Ondas
y en Buenos Aires.
Yo mujer
oficial
sin letra ni escuela
alguna.
Agustín Antonio
ha sido mi nombre,
a los que lo habéis oido os digo,
ése no es mi nombre.
Es es la ocasión
para mudar de nombre
para decir que soy
Agustina Antonia.
Por un lado cuatro balazos,
por otro enferma,
tengo estos
por claros avisos de Dios.
Voy a meterme monja
a un convento
para ser esposa de Jesús
para siempre.
Adios madre mía
provinciana (guipuzcoana)
me produce gran lástima
despedirme de ti.
