Literatur idazlanak
ARAN^
Edo elorrien umeak? [I]
Erregenez, elorri-landaretaz oroitzen naiz. Ez beste ezergatik: Peru Abarka-k zionez, bakoitza bere zoroak bizi dualako, baizik.
Nire erotasuna, berriz, elorrienganako maitasun aundi bat eukitzean dago.
Elorriak baiņo zugaitz liraņagorik ba-da, ordea, niretzat ere; baiņa maitagarriagorik gutxi, beste elorri batzuek ez badira.
Elorriei, basoko pobreak deituko nieke. Basoko beartsuak, landerrak, txiroak.
Baiņa ez alperrak diralako. Beren baztertxoetan, Udaberri goizean ondo goiz azaltzen dituzte beren ostrotxo urratuak; ondo goiz irikitzen dituzte beren loretxo xuriak, ondo goiz berobiltzen beren aletxoak, eta gero, Udara zear, eta Udara igaro-ta ere, oraindik Udazken-azkenak arte, oraindik antxe diraute beren frutuak ontzen, gozatzen, al dutena egiten.
Aurreneko elurtea ezkero, ere, antxe ikusi ditut, oraindik, kimetako elur artetik gora, odol tantoak baliran, aien pinporta gorriak.
Baiņa, noizbaten, izotzak legortu-ala, edo neguko txoriak irentsi-ala, berriz ere soil geratuko dira; berriz ere, Udaberri goizean goiz, alik-eta goizen, berriz ere, lanean asteko; baserrietako nekazariak bezelaxe, urietako langilleak bezelaxe, lanari bearra deitzen diotenak bezelaxe, edo bearrak lanera daramazkianak bezela.
+++
Goizean goiz jeiki, beiak jetxi, azpiak egin, atxurra, sega edo idiak artu, ta, giro ona badago obeto ta, txarra bada ere antxe, mendiko nekazaria goizetik gabera, ta illunduta gero ere, lanean ari da.
Kale bustian edo aterian, baiņa bizi al izateko lanik bearreko ez dutenek [sic] ogean diran bitartean, an dijoaz kaletarrak fabrikako burni ta erdoi artera; edo aizeak sartu ta erten, bere gogora egiten duan, kristalak ausitako ate ta leio dituan, almazen artara; edo zanga, edo zerrauts edo igeltsu artera.
Ta, alaxe, jango dutena, beren bekokietako izerdi samiņez erosi bear duten guztiak.
+++
Mendietatik ba-dijoaz elorriak. Nor-naik kentzen ditu. Nor-naik egiten die, gogoak zer eman, uraxe, Aberatsagoa piņua. Arentzat lekua. Pobrea bai da, bijoa, elorri gaixoa.
Behartsuak ere nor-naik kentzen ditu, emendik ara ta andik bestera, ain errez. Eta ain errez bialtzen dituzte langilleak ere, ain errez, asko daukanak ezer galdu ez dezan. Baiņa Seguruetan ere errezago egiten dute pobreekikoa; baiņa konbentuetan ere bai.
Elorri bat, iņor oroitzen etzaiola, bere bazterrean bezela, iņor oroitzen etzaiola bizi dan nekazariarekin ere, errez gogoratzen dira, gurdi zaarraren aspaldietako inpuestuak-eta eskatzeko denean.
Eta mendietatik ba-dijoaz nekazariak,
joan egin bear dutelako, alegia.
Fabriketatik, lan-tokietatik, enpresetatik...
Ba-dijoaz obreruak,
eta, aiek ere, joan egin bear dutelako.
Aberatsago makiņak.
Aintzat erdi ta ixkiņak.
Ez dute emazte, ezta aurrik ere.
Lanean dira gordiņak.
Gastuan, berriz, mizkiņak.
Irabazian bikaiņak.
Ta, illaren mugan,
ez dira azaltzen,
eskatuz lanen ordaiņak.
Bijoaz bada,
ta, alaxe doaz, nora?...
beargiņak. (1)
+++
Elorri itzetik dator, nunbait, elorrio itza eta ontatik, elorrioko. Elorria, bide-ertzak, soro-egalak, zelai-bazterrak-eta zaitzeko ere erabiltzen dan arantzadun zugaitz apal bat da. Beartsuaren bizi-giroa elorriak adierazten duan bezela, lorra ta nekea esan nai dituan elorrio itzak adierazten du elorriaren zoria. Lor eta nekearen berri elorrioko itzak damaigu, bere larritasun, estuasun, atsekabe, naigabe, gaitzaldi, beltzaldi, zoritxar, zorigaizto eta gisa ortako bere esan-naiekin.
Arantzak beretzako ditu arantza, lendabizi. "Ba-darioe arantzak ainbeste bider bere burua minduten deutsen arantzak". Baņa elorriak bere burua babesteko ere ba-ditu bere arantzak -langilleek-eta beren buruak ainbeste bider mintzen dizkien ezta-baida, izka-mizka, muturrak, lan-uztea, sasi-lana-ta, beren buruak babesteko erabiltzen dituzten bezela-.
Baiņa langileek bezela, elorriek ere arantzak beren buruentzat dituzte, batez ere, naigabegarri; ez bai die babesgarri bezela asko balio: aizkora gogorraren menpean erori bearra dute; goitik amiltzen dan arkaitzaren menpean makurtu bearra; piņu aberatsagoari tokia utzi bearra; baserri kozkorrekoek beren txoko ain maiteak eta obreru xumeek beren ogi-bideak uzten ari diren bezela; edo bizi nai badute, zugaitz aundiagoen tartean bitartetxo bat arkitu bearra, buruak alderatu bearra edo betiren-beti makurtuta bizi bearra.
+++
Aritzek, abereentzako ezkurra ta arotzegirako [sic] zura dute, ta ez diet erruki aundiagorik, asko bai dira ondoren dabilzkitenak. Gaztaņondoek, gero-ta gozoago deritzaiegun aleak, eta, aritzek ainbateko zur bikaņa dute. Berebat lizarrek, pagoek, piņuek; eta maite baditut eta eder-esten baditut ere, ez diet errukirik, bai ba-dituzte beren abogauak. Baiņa elorriek -biotzarentzako ain onak diran lore, ostro ta frutuak dituztelarik-, ez dute adiskiderik: biotza aaztua daukagulako nunbait, degunik ere ez dakigulako nunbait. Et biotzarentzako ongarriak ematen dituana, ongarri oientzako lekurik arkitzen ez badu, alperrik dago.
Baiņa alperrik, biotza bera ez ote daukagun nago; alperrik edo alperturik, ez bai darabilkigu ari dagozkionetan, arentzako on diranetan, arentzako bizigarri ta bizi-ageri diranetan: errukian eta maitasunean.
Pobrearen, landerraren, beartsuaren, txiroaren larritasun, estuasun, atsekabe, naigabe, gaitzaldi, beltzaldi, zoritxar eta zorigazitoa, elorriaren ostro urratu, lore ain txiki, frutu ain kaxkar eta ain osasungarriak bezela dira, aiei lekua ematen, aiekin arduratze, aiengana makurtzen, aiekin jabetzen, aiengana zabaltzen eta aiekin aiekintzen dan biotzarentzat. Errukiak eta maitasunak edertu, sakondu, edatu, jaso, azi, marduldu ta giza-girotu egiten bai dute biotza.
Baiņa biotzaren onerakoa estimatzen ez duanak, ezin estimatu biotzik eta, are gutxiago, biotzaren premiņan arkitzen danik. Baiņa ori bere kalterako. Alaxe: biotzetik urrutiratuz goazen neurri berean goaz gogortasunean gogortuz, ikolduz*, mokortuz*, zabalera galduz, mugatuagotuz, gereganatuagotuz; eta, gerekoi biurtzen gera, eta gereganatu-ala, dena nai genuke geregana ekarri, dena geregan jarri, dena geregan agertu; ezin dezakeana ta ez daukana ta beartsua axukatu* arte, desafiatu arte, alakoen begietara gure lujuaren erraņu mikatz eta erregarriak bota arte.
+++
Erregenak, orain baiņo leenagotik ere, arantzezko koroe bat bezela gogoratzen ditut. Zer ordu tristea, Meza nagusia bukatu ondoan, al dutenak eta aien umeak, kaleetan zear, enparantzan ara ta onera, zumardian aurrera, jostallu galestiz, galestiagoz eta oso galestiz, abiatzen diranean! Ezin dutenak eta aien umeak, berriz... baiņa aien umeak, batez ere! Baiņa gizarajoak ume oiek eta oien gurasoak! Gizarajoak gurasoak ere!
Beartsuei elorri deitzen diet. Ez alperrak diralako. Al izan duten artean jardun dira, goizetik gabera, egin-alean eta geiago ere egingo lutekela, askotan, nun egin balute.
+++
Oraingo umeek ez dute Errege Magoetan siņisten. (Errege Maloetan siņistuko balute!) Izan ere, Errege Magorik ez da. Ez dira Erregen bezperan, beren ganbeluak jostalluz eta gozo dituztela, etortzen. Dena da gezurra, Jaungoikoari eskerrak. Baiņa gezurra debekatuta dago. Baiņa zer esan Errege santuei bere izen ona kentzekoa dan gezurrataz? Errege Magoek ez bide luteke orrelako jostallu-banatze ain desberdiņik egingo. Ez bide lituzteke utziko pobreen umeak errege-sari ain motxez.
Baiņa zorionean, gaurko umeek ez dute Errege Magoetan siņisten. Aberatsen eta aberats ez, baiņa al dutenen umeak, aurretiz eta asko aurretiz dakite erregek zer ekarriko dien. Aste bete edo amabosta leenagotik asten da Erregen umeen artean: "niri bizikleta, niri oiņez ibiltzen dan muņeka, niri indioen trasteri guztia, niri Clim, niri Teletin..."
+++
Errege Mago aberats aiek Ume pobre baten gana etorri ziran, berriz. Baiņa pobreen umeek ba-dakite beren etxeetara Errege Magorik iritxiko ez danik. Eta kalean, inbidiz edo tristuraz, besteenak ixilik entzun dituztenak, aste bete aurretiz, gutxienez, asten dira urliari ta sandiari zer ekarri dioten esaten, eta beren eskariak egiten.
Gaxoak, pobreen umeak! Maizterraren, ezin duanaren, ez daukanaren, obreru gorriaren umeak! Zer goiz asten diran elorriarenak pasatzen! Eta zertzuk entzun eta zenbat sufritu bear duten aien gurasoak!
Alperrik erosi batarentzat jersei bat, bestearentzat oiņetakoak, arentzat alako galtzak, onentzat onako gonak. Dena alperrik.
Eta dena alperrik: alperrik jostallu ain galestiak eta alperrik ain bearrekoak diran, ain bearrekoak.
Baiņa alperrik baiņo txarrago danerako, gaiņera: batzuen arrotasun iguingarri geiagorako ta bestetzuen inbidi-arantza aundiagorako.
Pobreen umeak, igandeetan, erriko jaietan. Erregenetan, egunik pozgarrienetan, ain ezagun, ain motx, ain gorri ta elorri, ain goiz, ain bizitzaren asieran, ain landaretan!
+++
Eta Erregenez, eta kaleetatik eta enparantzetatik eta paseotokietatik igarotzean, zugaitz liraņagoen kimuekin baiņo, arkaitz gogor arteko, larre zaarreko, sastrakako, bazter bertanberako elorri landaretaz oroitzen naiz, gero, neguteak zarpildutako mendiotara itzulitakoan, aberats eta al dutenen umeekin baiņo, pobreen, ezin dutenen, ez daukatenen umeekin oroitzen naizen bezela.
